Deprecated: Return type of WP_Hook::current() should either be compatible with Iterator::current(): mixed, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 482

Deprecated: Return type of WP_Hook::next() should either be compatible with Iterator::next(): void, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 495

Deprecated: Return type of WP_Hook::key() should either be compatible with Iterator::key(): mixed, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 508

Deprecated: Return type of WP_Hook::valid() should either be compatible with Iterator::valid(): bool, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 521

Deprecated: Return type of WP_Hook::rewind() should either be compatible with Iterator::rewind(): void, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 532

Deprecated: Return type of WP_Hook::offsetExists($offset) should either be compatible with ArrayAccess::offsetExists(mixed $offset): bool, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 424

Deprecated: Return type of WP_Hook::offsetGet($offset) should either be compatible with ArrayAccess::offsetGet(mixed $offset): mixed, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 438

Deprecated: Return type of WP_Hook::offsetSet($offset, $value) should either be compatible with ArrayAccess::offsetSet(mixed $offset, mixed $value): void, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 452

Deprecated: Return type of WP_Hook::offsetUnset($offset) should either be compatible with ArrayAccess::offsetUnset(mixed $offset): void, or the #[\ReturnTypeWillChange] attribute should be used to temporarily suppress the notice in /home/taalsentrum/public_html/english/wp-includes/class-wp-hook.php on line 469
Iilwimi zethu – Stellenbosch University Language Centre

Category: Iilwimi zethu

IiLwimi ziluLutho! Umhla wokuBhiyozela iiLwimi zeeNkobe weHlabathi wowama2025

ULwesihlanu wowama21 kweyoMdumba (Februwari) uphawula iminyaka engama25 wesikhumbuzo soMhla wokuBhiyozela iiLwimi zeeNkobe weHlabathi (IMLD), osisikhumbuzo esenziwa kwihlabathi lonke qho ngonyaka ukukhuthaza ulwaziso loluntu malunga neelwimi ngeelwimi neenkcubeko ngeenkcubeko kwakunye nokukhulisa ukusetyenziswa kweelwimi ngeelwimi. Olu suku olwamiselwa yiUNESCO ngowe1999, luqaqambisa indima engundoqo yeelwimi kwezemfundo, kugcino lwenkcubeko nakubandakanyeko loluntu kusetyenziswa ulwimi, kananjalo lugqamisa imingeni yeelwimi ezisemngciphekweni wokutshabalala neyoluntu oluthetha iilwimi ngeelwimi olukwihlabathi lonke.

Ngowama21 kweyoMdumba (Februwari) 1952, abafundi abahlanu baye babulawa baze abaninzi bonzakala xa ngamapolisa ngenxa yokuba babe noqhankqalazo eBangladesh (eyayibizwa ngelo xesha ngokuba yiEast Pakistan) lokuba kuthathelwe ingqalelo iBengali njengolwimi olusemthethweni. Kwiminyaka emine elandela leyo, iBengali yathi yaba lulwimi olusemthethweni.

Into eyaqala njengentshukumo yesizwe yahlupheza intshukumo yehlabathi lonke ukuba kulwelwe amalungelo olwimi. Ngoku, olu suku luluphawu lwamalungelo omntu ngamnye ukuba afunde, athethe ze aphuhlise ulwimi lwakhe lweenkobe engenaxhala lokucalulwa okanye lokucinezelwa.”

Lo asingomba wamagama kuphela

Ngaphakathi kwiilwimi zoluntu kukho iinkcubeko, iimbali nokutyhila ukuba abantu abathetha ezo lwimi bangoobani na. Xa ulwimi luduka, kulahleka indlela ethile yokucinga, nobaliso lwamabali kunye nokuqondwa kwehlabathi unomphelo. I-UN iqikelela ukuba kukho malunga ne8 300 yeelwimi kwihlabathi lonke, yaye malunga ne40% yezo lwimi isemngciphekweni wokutshabalala okanye ‘wokuphela’, ngamanye amazwi, akukho bantwana okanye bantu batsha abathetha olo lwimi yaye ngabantu abadala abambalwa kuphela abasaluthethayo. Okubuhlungu ke, kukuba oku kubandakanya ulwimi lokugqibela kwiilwimi ezazithethwa ngamaKhoisan eMzantsi. Ukususela ngo2017, iNama, elulwimi olwaluthethwa kakhulu luluntu lwamaKhoisan eMntla Koloni, ibisele ithethwa kuphela ngabantu abangama2 000, uninzi lwabo ingabo baneminyaka engaphezu kwamashumi amahlanu; ngabantu abadala abathathu kuphela beKhomani San abasathetha ulwimi lweN | uu; yaye babini kuphela abantu abaziwayo abasathetha iKora, elulwimi lwamaKorana.

Nanjengokuba umsebenzi wolwimi ungaphelelanga ekunxibelelaneni ngalo, ukuba neelwimi ezahlukahlukileyo asiyonto yokugcina nje amagama, koko ikwangumba wokutshintshiselana ngeenkcubeko nokuqinisekisa ukuba wonke ubani uyafikelela kumathuba ezemfundo nakumathuba onke akhoyo. Umxholo weIMLD 2025, “Iilwimi ziLulutho (Languages Matter)!” ukwagxininisa isidingo esingxamisekileyo senkqubela sokuthathelwa ingqalelo kweelwimi ezahlukahlukileyo nokubandakanywa kwazo njengenxalenye yeeNjongo neZiPhumo zoPhuhliso oluZinzileyo zeUN (SDGs). ukuSetyenziswa kwazo kwiHlabathi lonke. Imigaqonkqubo yeelwimi ezongamela ezinye nenkqubela kwiteknoloji kubeka engozini ukuthathelwa ingqalelo kweyantlukwano ngokweelwimi, nto leyo ethi ikhokelele ekucezelweni kweelwimi ezingabonwa njengezisetyenziswa kakhulu. Kungokunje, zingaphantsi kwe100 iilwimi ezisetyenziswa kakhulu kunxibelelwano ngedijithali nakumaqonga eintanethi, nto leyo eyenza ukuba kungafikeleli wonke umntu kulwazi nakumathuba okufunda kwabo bathetha iilwimi ezithethwa ngabantu abambalwa. Kuba ngoku iteknoloji iyiyo esetyenziselwa unxibelelwano, kubalulekile ukuqinisekisa ukuba zonke iilwimi, kubandakanywa iilwimi zesintu nezo zithethwa ngabantu abambalwa, ziyamelwa kwezemfundo, kubomi bukawonkewonke nakumaqonga edijithali.

Ukusetyenziswa kweelwimi ngeelwimi nokunye

Ukusetyenziswa kweelwimi ngeelwimi kuxela ubukho beelwimi ezingaphezu kwesibini kummandla othile okanye ukukwazi ukuthetha ngaphezu kweelwimi ezimbini. Eli libinzana elisetyenziswa kakhulu kwiingxoxo ezimalunga nemfundo nobandakanyeko loluntu. Uphando lubonakalisa ukuba ama40% oluntu kwihlabathi akafikeleli kwimfundo ngolwimi abantu abo abaluthethayo okanye abaluqondayo, nto leyo eyenza ukuba kube nzima ukuba abantwana baphumeze konke ebebenokuphumeza.

Ngokufaka iilwimi zeenkobe kwimfundo, uluntu lungakhula ekukwazini ukufunda nokubhala, iziphumo zokufunda zingaphucuka yaye abantu banganonxibelelwano olunzulu nenkcubeko yabo.”

Ukusetyenziswa kweelwimi ezininzi ngaxeshanye, okusisigama esisandula ukusetyenziswa akupheleli nje ekwazini iilwimi ezininzi. Kugxininisa ukukwazi ukusebenzisa iilwimi ezininzi ngaxeshanye, umntu ekufumana oko kwiilwimi neenkcubeko ezahlukileyo. Ngokungafani nombono “wobungcungela” kwiilwimi ezahlukileyo, ukusetyenziswa kweelwimi ezininzi ngaxeshanye, kuthathela ingqalelo ukuba umntu usenokungazazi ngokupheleleyo zonke ezo lwimi, koko uye asebenzise iilwimi ezahlukileyo ngokwemeko nesidingo selo xesha.

Isiseko soku kukunxibelelana ngempumelelo endaweni yokukwazi ulwimi olo ngokupheleleyo njengeyona njongo yokufunda ulwimi. Xa kusetyenziswa iilwimi ezininzi ngaxeshanye kwezemfundo, naxa kukhuthazwa ukufundwa kweelwimi ukususela ebuntwaneni, kungaxhobisa umntu ngamnye ngezakhono zokuphumelela kwihlabathi ngeli lixa kugcinwa ubambelelo olumandla kulwimi lweenkobe. E-SU, ukusetyenziswa kweelwimi ezininzi ngaxeshanye, kuyinxalenye yengqiqo yokusetyenziswa kweelwimi ngeelwimi – indlela yokubona ubomi apho ubani enomnqweno wokusebenzisana nabantu abathetha ezinye iilwimi ngokuthi amkele into eziswa kukwahluka komnye umntu kwiqonga lokubonisana.

[us_image image=”31117″ size=”medium”]

Nanjengoko sibhiyozela uMhla wokuBhiyozela iiLwimi zeeNkobe weHlabathi 2025, masikhumbule ukuba ulwimi lungaphezulu nje kwamagama; koko lumalunga nokuba umntu ngamnye ungubani na, lungemveli yomntu, lungoqhagamshelwano. Nokuba uthetha ulwimi olunye okanye ezininzi, inzame nganye yokugcina, ukufunda okanye ukukhuthaza ulwimi lweenkobe iba negalelo kwihlabathi elibandakanya wonke ubani nelineelwimi ngeelwimi. Iilwimi zilulutho yaye kufuneka sizikhusele.

– Ibhalwe nguTania Botha; yaguqulelwa nguNcebakazi Saliwa-Mogale noMawabo Sijila

Tags: , , , , ,

Iilwimi zethu zeenkobe: Sifumana ntoni thina?

KwiZiko leeLwimi laseSU, siyabelana ngenkolelo yeUNESCO ekubalulekeni kokwahlukahlukana ngokweenkcubeko neelwimi ukulungiselela uluntu oluluqilima, kwaye siyakwamkela ukubhiyozelwa koSuku lweeLwimi zeeNkobe kwihlabathi jikelele ngomhla wama21 kweyoMdumba kunyaka ngamnye.

USuku lweeLwimi zeeNkobe alukho malunga nolwimi lwakho lweenkobe nolwimi lwam lweenkobe ngokuzimela kwazo nje kuphela, kodwa kananjalo lumalunga nazo neelwimi zeenkobe zabo bantu basingqongileyo. Ukuba siyakuqonda ukuba ulwimi lweenkobe lomntu osecaleni kwethu luxabiseke kuye ngohlobo oluxabiseke ngayo njengoko nathi sibazise ezethi, kwaye sikuhloniphe oko, sele sithathe amanyathelo amahle kakhulu.

Kutheni le nto iilwimi zeenkobe zibalulekile, ngaphandle kokuba sifaka iinqobo zangokwasemphefumlweni ku(kwii)lwimi esikhule ngalo/ngazo kwaye saqala ukuzivakalisa ngalo/ngazo? Zingasebenziseka njani ngokuphathekayo kuthi, nkqu nokuba amaxesha amaninzi sisebenzisa ulwimi lwesibini okanye lwesithathu ukuqinisekisa ukuba sinxibelelana ngendlela enceda abanye ekubeni baqonde oko sikuthethayo?

 

Iindawo zokuma uthi tsii gxada zasengqondweni

Iilwimi zeenkobe ziindawo zokuma uthi tsii gxada zasengqondweni. Sonke sisebenzisa ulwimi lwethu lweenkobe njengendlela yokukhulisa ulwazi. Xa ufumana ulwazi olutsha, ngokwesiqhelo uqala ngengcaciso oqheleneyo nayo uze emva koko uthabathe indlela esuka apho eya kwiintlambo zolwazi ongalwaziyo. Ngoko ke, ukuba uqala kwindawo apho uyaziyo ukuba ingcamango ethile iyintoni ngolwimi lwakho lweenkobe, unayo indawo onokusuka kuyo ukuze ufunde okunye, kwaye ungasebenzisa oko ukuqhelileyo njengendawo yokuma uthi tsii gxada uqonde ngayo iingcamango ezintsokothe ngakumbi, nkqu naxa uzifumana ngolwimi olwahlukileyo kolo lwakho lweenkobe.

Ngoko ke, abafundi bangakwazi, kwaye kungafuneka, ukuba basebenzise iilwimi zabo zeenkobe eyunivesithi, nkqu nokuba ulwimi lwabo alululo olunye lweelwimi zokufunda nokufundisa ezingokusesikweni kwelo ziko. Ukuba sicinga ngeSU, le Yunivesithi izibophelele ekusebenziseni isiNgesi, isiAfrikansi nesiXhosa – iilwimi ezisetyenziswa ngokusesikweni eNtshona Kapa. IsiAfrikansi nesiNgesi ziilwimi zokuqala zokufunda, ukufundisa novavanyo. IsiXhosa naso sinokusetyenziswa ekufundeni nasekufundiseni, apho kukho indlela kwaye abahlohli bakufumana kufanelekile ukusisebenzisa, kwaye kukho imfuneko ngokweendlela zokufunda nokufundisa. Le Yunivesithi izibophelele ekuphuhliseni isiXhosa njengolwimi lwezemfundo, nasekunonopheleni isiAfrikansi njengolwimi lokufundisa, ukufunda, uvavanyo nophando. ISU ikwayenye yeeyunivesithi zaseMzantsi Afrika ezimbalwa ezinenjongo yokuphuhlisa uLwimi lokuThetha ngeZandla lwaseMzantsi Afrika. Konke oku kuyinxalenye yogunyaziso lwesizwe lokuba amaziko emfundo ephakamileyo amkele ulwimi lwaseAfrika olunye ubuncinane, apho sigxilisa imithombo yethu yoncedo kolo lwimi, ngelixa ngaxeshanye sinonophela oko sele sikuphuhlisile. Oku kuyindlela ebalulekileyo yokuba sizise ukuphila kuMgaqosiseko woMzantsi Afrika. Ngokuhlonipha iilwimi kwinqanaba lemfundo ephakamileyo, siphakamisa isimo sazo.

Abafundi nabasebenzi baseSU ngokwenene baliqela elahlukahlukene kakhulu kunabantu nje abathetha isiNgesi, isiAfrikansi nesiXhosa kuphela, kodwa ukusebenza ngezona lwimi zeenkobe zixhaphakileyo eNtshona Kapa yindawo esinokuqala kuyo. Kwaye ezinye iiyunivesithi zoMzantsi Afrika ziye zazibophelela ekuphuhliseni ulwimi lube lunye ubuncinane kwiilwimi zoMzantsi Afrika ezisesikweni kwimimandla yazo. Ngale ndlela, abantu abathetha isiZulu bangathi, umzekelo, nabo baxhamle kwimithombo yoncedo engesiXhosa, nanjengoko ezo lwimi zinxulumene ngokusondeleneyo, kwaye oko kuyasebenza nakwezinye iilwimi ezinxulumene ngokusondeleneyo. Kodwa thina njengabantu abathetha iilwimi zeenkobe kufuneka sikhethe ukusebenzisa iilwimi zethu ngokwethu xa ithuba livela.

Ukuphakamisa isimo

Ukuba sifuna ukunonophela, ukwandisa nokuphakamisa isimo seelwimi zethu, kukho iindlela ezimbini ezivakala ngokuhlangeneyo zokwenza oko. Enye indlela kukubhala ngolo lwimi – ngokudalwa koncwadi – ukubonisa ukuba ulwimi lwakho lunako ukuvakalisa iingcinga ezicaphulekayo nemibono engobuchule nentsokothileyo, nokuba lunesakhono sokuguquguquka ngokwaneleyo sokwenza njalo. Indlela yesibini ingokudala isigama sokuchaza iinkalo ezintsha nezingobugcisa.

Kungenzeka ukuba phantse naluphi na ulwimi ngaphandle kwesiNgesi (nanjengoko kubonakala ngathi isigama senziwa ngesiNgesi ngokwendalo kakhulu njengenxalenye yenkqubo yokusungulwa ngokutsha nophuhliso olutsha) ludinga ukuba luphakamise isimo salo ngokuqhubekekayo ukuze lube nokumelana nemekobume yamaxesha angoku. Naluphi na olunye ulwimi, nokuba sisiFrentshi, sisiJamani, sisiTshayina, sisiAfrikansi okanye sisiXhosa, lunomngeni wokuzama ukumelana nesantya, kwaye nkqu nesiNgesi ngokwaso asisoloko sihamba phambili! Kananjalo, isiNgesi singaba naso isigama, kodwa intsingiselo zaloo magama azisoloko zicacile. Isigama sesiXhosa, sesiAfrikansi okanye nkqu nesesiFrentshi amaxesha amaninzi sihlala sichaza nangakumbi kwaye ke ngoko sicacile kubantu abathetha ezo lwimi. Cinga ngegama elithi “koppelaar” ngesiAfrikansi, okanye igama lesiZulu elithetha ukuthi “umthetho osayilwayo”, elithi “umthethosivivinywa”, ngokuthe ngqo lithetha ukuthi “umthetho osayilwayo”. Mininzi eminye imizekelo. Kodwa ingaba sikhetha ukuwamkela nokuwasebenzisa loo magama mahle kangaka, okanye sibhenela kwisiNgesi ngokuzenzekelayo?

Inzuzo enkulu yokuphakamisa isimo solwimi nokusebenzisa iilwimi ezahlukahlukeneyo kukuba senza ukuba iimekobume esiphila phakathi kwazo zibe zeziqukayo nangakumbi. Ukubona nokufumana iilwimi zabo kwiindawo ezahlukeneyo kuyabakhumbuza abantu ukuba bayinxalenye yento enkulu ngaphezu kokuba ziziqu zabo nje kuphela.

Ukungohluki kangako kweemeko

Nanjengoko sibhiyozela uSuku lweeLwimi zeeNkobe kulo nyaka, mhlawumbi kufuneka siqale ukucinga ngale mibuzo ilandelayo: Ingaba lukwenzela ntoni ulwimi lwakho lweenkobe, kwaye ingaba wena ulwenzela ntoni ulwimi lwakho lweenkobe? Xa usebenzisa ulwimi lwakho lweenkobe ekufundeni, kubomi bemihla ngemihla nakwimiba esemthethweni, awuphelelanga nje ekuzincedeni kuphela kodwa kananjalo uxhasa kwaye ulondoloza ilifa lemveli lolwimi lwakho. Ukusebenzisa kwakho olo lwimi kulugcina luphila kwaye kuqinisekisa ukuba luyaqhubekeka ukulungiselela amaxesha ezayo.

Kwaye ke ngoko, xa sithatha elinye inyathelo ukuya phambili, elikukuqala ukufunda iilwimi zeenkobe zabanye, sixhasa kwaye sisomeleza ezo lwimi nangakumbi, ngelixa sifumana iindlela ezintsha zokuqondana nokuxabisana.

– ibhalwe nguSusan Lotz, nguKim Wallmach, uSanet de Jager noJackie van Wyk, uguqulo lolwimi lwenziwe nguSipumeze Mrwetyana

 

 

 

Tags: , , , ,

Ulwimi lwenkobe, ulwimi lwentliziyo

Usuku loLwimi lweNkobe: Usuku olunikezelwe kulwimi apho iingcinga zethu zokuqala ziye zathethwa ngomlomo-lilizwe esisenakho ukukholelwa kulo. Sahlukile kakhulu, kodwa le yinto esabelana ngayo sonke.

Ulwimi lwenkobe lomntu luthathwa njengolwimi aluve kuqala eseyimveku nomntwana oselula, olu idla ngokuba lulwimi lomntu ongumama obe noxanduva lwakho usemncinci kakhulu. Ikwalulwimi owathetha ngalo amagama akho okuqala, ulwimi oluthe ngeli xesha ulufunda, lamisela isicwangciso sazo zonke iilwimi onokuzifunda kamva apha ebomini.

Abanye abantu banokuba neelwimi ezimbini njengeelwimi zenkobe ngakumbi xa bephuma kwikhaya elithetha iilwimi ezininzi. USuku lweeLwimi lweNkobe ludala indawo yokuba sicinge ngeso siseko soluhlu lwethu lweelwimi – into ekwaphembelela indlela esisebenzisana ngayo nehlabathi elisingqongileyo. Imalunga nonxibelelwano olunzulu ngokweemvakalelo kunye nethuku lolwimi lwethu, ewe, kodwa ikwamalunga nokuba ulwimi lunokusibeka phi. Xa sidibana nabanye sisabelana ngolwazi siveza ubuchule nolwazi lwezinye iilwimi. Ulwimi lwethu lweenkobe luthungelana neelwimi esizisebenzisa kwezinye iindawo, umzekelo emsebenzini. Ubani usenokukhetha ukungayivumi le ndibaniselwano asuke azicinezele izimvo zakhe – nangona kunjalo, ukuqaphela ukutyeba kwamava ahlukeneyo, iindlela zokuveza izimvo neembono kwenza amaqela omeleleyo – amaqela anokuthi anxibelelane ngcono omnye komnye ngaphakathi nakwabo babakhonzayo.

Ekubhiyozeleni la mandla akhethekileyo kunye nengqiqo yokuba kunokwenzeka phakathi kwethu sonke ngabanye, abanye abasebenzi beZiko leeLwimi babelane ngento ethile ngonxulumano nolwimi lwabo lweenkobe:

Unxibelelwano kunye nobuntu-bomntu 

[us_cta title=”” color=”light” btn_label=””]”Ndithanda ukucinga ngesiXhosa njengobuntu bam. Ndikhule ndiluthanda ulwimi lwam ngaphandle kokukuqaphela oko. Oko kwathi kwaziveza kubhalo lwesincoko okanye kuhlalutyo lwencwadi ngeli xesha ndandikwisikolo samabanga aphakamileyo. Ndandikwanayo nencwadi endandibhala kuyo imibongo yesiXhosa. Ndikhumbula utitshala wam ebonisa ugxa wakhe ngencwadi endandiyihlalutyile ndisenza iBakala le-11. Ndingathi yiyo yonke le nto eyandikhuthazayo ukuba ndifune ukwazi nokufunda banzi ngolwimi lwam, njengoko ndaphela ndibhalisela isiXhosa njenge subject ephambili eYunivesithi. Ngelo xesha ke, ndandingazi nokuba mininzi imisebenzi umntu anokuyenza ngaphandle kokufundisa ulwimi, kodwa ndaqhubeka nokufunda isiXhosa ndiqhutywa kukusithanda.”
– Asiphe Sogiba, Itoliki [/us_cta]

Uchulumanco lokwabelana ngolwimi lwakho lwenkobe 

[us_cta title=”” btn_label=””]“Ndiyazingca ngesiAfrikaans. Ndikhule notata waseWest Coast owandifundisa amagama afana nelithi ‘snoek’,/ usnuku ‘bokkoms’ neebokomo [i-mullet enetyuwa,eyomileyo okanye elukhuni ekwabizwa ngokuba yiCape biltong], ‘galjoen’ negaljun. Namhlanje ndisasebenzisa intetho yakhe ayithandayo, ethi ‘Siesa Skipper!’, xa umntu enze into entle.
Ngoku ndingumhlohli onenyhweba yokufundisa abafundi bamazwe ngamazwe isiAfrikaans. Inzondelelo abalufunda ngayo ulwimi lwam lweenkobe iyandimangalisa rhoqo. Kwaye yonke into i-‘LEKKER’ [bayonwabela kakhulu]! Amagama kaNelson Mandela (acazululwe), Ukuba uthetha nendoda ngolwimi lwayo, oko kuya entliziyweni yakhe’, ayinyaniso. Ndiluthatha njengobizo ebomini bam ukuchukumisa iintliziyo zabantu ngokubazisa ngolwimi lwam lweenkobe.”
– uGqirha Vernita Beukes, Umhlohli noMnxibelelanisi 
[/us_cta]

Ibonakalisa izithethi zayo 

[us_cta title=”” color=”light” btn_label=””]“Ulwimi lwam lwenkobe sisiNgesi, nolwimi lukatata sisiNgesi kananjalo. Loo nto indenza ndibe ngumohluko kwilizwe lam uMzantsi Afrika, apho bemalunga neepesenti ezintlanu kuphela abemi abanesiNgesi njengolwimi lokuqala.

Ulwimi beluyinto endiyithandayo kakhulu ukusukela ndisemncinci kakhulu. Ndiqale uhambo lwam lolwimi ngokunika ingqalelo ngakumbi kupelo lwesiNgesi oluthandeleneyo kunye nokubiza amagama, kwaye bendikuthanda ukuzama ukusongela intloko yam kubunzima baso. Noko ke, kungekudala ndaqalisa ukufunda isiFrentshi, isiAfrikaans kunye nentwana yesiZulu, isiNgesi sibe sisikhokelo sam ekuboniseni indlela iilwimi ezahluke ngayo olunye kolunye.

Ngokuthe ngcembe ndabuqonda ubutyebi obuziswa kukufunda iilwimi ezininzi; ukuba ubuNgesi obugwegwelezayo ngentetho, nobuchubekileyo bunemvelaphi yesiFrentshi esithethwa kwinkundla yasebukhosini eNgilani kude kube yinkulungwane okanye ngaphezulu edlulileyo, kwaye kwashiya umkhondo wayo ngamagama anjengo ‘courtesy’ (imbeko), ‘liberty’( inkululeko), ‘fraternity’ (ubuzalwana), ‘equality’ (ukulingana), ne ‘university’ (iyunivesithi) kunye buthuntu bamagama eCeltic anjenge ‘quaff’, namanye amagama amaninzi anxulumene nempucuko, imfundo nomthetho. Ndafunda ukuba ubuthuntu bamagama eCeltic anjenge ‘quaff’ (ikwafu) ,‘drink’ no ‘sit’ (sela nohlala) ayinxalenye yeengcambu zesiNgesi zesiJamani kwaye zabethelelwa ngokuthe ngqo kwiilwimi zesiJamani ezifana nesiAfrikaans nesiJamani. Kwaye, okothusayo, amagama anemvelaphi yesiZulu afana ne ‘indaba’ (inkomfa, ngeendaba) no‘donga’ (umjelo owomileyo owenziwe kukukhukuliseka ngamanzi abalekayo), ‘babbelas’ ibhabhalazi ngokwesizulu, ‘bonsella’ (ibhasela) ayeyinxalenye yolwazi lwam lwesiNgesi, ethethwa kwincam yelizwekazi laseAfrika. IsiNgesi sam, nendisifunde kwidolophu yakowethu iRhawuti, sikwabonakalisa iinkcubeko ezininzi zabaphambukeli ezitsaleleke kule dolophu inemigodi, apho uqweqwediso lungamandla. Ngoko ke kum amagama e-Yiddish asetyenziswa kwisiNgesi saseMzantsi Afrika anjengo ‘chutzpah’ (ichutzpa), ‘schmuck’ (i-schmakhi), ‘kugel’ (imbumbulu), ‘bagel’ (ibhegi), ‘shabbat’ (isabatha), ‘platz’ (indawo) no ‘meshugge’ (nemeshuge) ongeza ubutyebi kwisigama sam yaye afana nobutyebi obulindele ukufunyanwa.”
–  uGqirha Kim Wallmach, Umlawuli weZiko leeLwimi  [/us_cta]

Uvakalelo lokubuyela ekhaya 

[us_cta title=”” btn_label=””]“IsiAfrikaans yinto endayifunda kumama. Wayenelizwi elingathi yintsimbi, kwaye wayethetha isiAfrikaans ngokungazigwagwisi kunye nokunyaniseka kwaseSutherland eKaroo apho wakhulela khona – isiAfrikaans sikaNP van Wyk Louw. Ebudeni beholide yosapho yakutshanje eSwakopmund ndiye ndachukunyiswa yindlela ekwahluke ngayo apho nendlela endaziva ndisekhaya ngayo, ngaxeshanye. Umntu uva isiAfrikaans kuyo yonke indawo: esitratweni, kwincoko yabafazi ababini abangamaHerero abagaxele izinxibo zesintu; ukusuka kwi-Ovambo barista kwivenkile yekofu: ‘Is mevrou al gehelp … wat gaan dit vandag wees?’ [‘Ingaba sele uncediwe nkosikazi… iyakuba yintoni namhlanje?’]. Ibhinqa eliodola ikofu yalo lime ecaleni kwam lavela laqala incoko. Kamva uye wahlala ecaleni kwam waze wandibonisa iifoto zeSpitzkoppe. Uthi ukhulele eNamibia, kodwa wayehlala eRiphabhlikhi ixesha elininzi lobomi bakhe obudala. Amazwi akhe aphinda amava am: ‘Ingathi ndifikile ekhaya … ndingaphefumla apha.’ Kwimeko yam, le mvakalelo yayinento yokwenza kakhulu nomba wokuba ndiluva ulwimi lwam kuyo yonke indawo; ukuthetha ngokukhululekileyo nangokungazicingeli: iAfrikaans entle.

Ngelixa lokhenketho lokuhamba ngebhayisikile kumlambo iTsauchab, ndaphawula kwinkokheli yotyelelo yaseDamara kunye nosapho lwam indlela emihle ngayo imithi yomtamariske kunxweme lomlambo: ngesiAfrikaans intsele yomlambo yi‘rivierloop’, (ukubaleka komlambo) kwaye igama elithi ‘loop’ likwathetha ‘ukuhamba’ okanye ‘ukuqukuqela okanye ukubaleka’, kwimeko yolwelo]. Omnye wabantwana bam waphendula wathi: [Akukho manzi apha – iAfrikaans entle theni usithi umlambo uyaqukuqela nje?’] Inkokheli yokhenketho yamisa wonke umntu waza wehla kwibhayisekile yakhe. Wathetha nabantwana: ‘Umama wenu uthetha kakuhle isiAfrikaans- iAfrikaans entle.Yinto leyo nina bantwana eningaze niphulukane nayo.’ Xa ndandimbuza ngemvelaphi yakhe yolwimi, waphendula ukuba usapho lwakhe lwaluthetha isiDamara nesiNgesi kunye nesiJamani kancinci. [‘Kodwa sithetha isiBhulu xa sifuna ukuthetha isiBhulu; xa sifuna ukuthetha kakuhle.’]

Kum, laa ndoda yomDamara yenye yeembalasane zeholide yethu. Ubukho bakhe, kwakukho imvakalelo yokukhululeka ngokubanzi, imvakalelo yobuhlobo nokuqhelana nokuqondana; kwanemvakalelo yolonwabo.
Ndathi ndakumbukela ekhwela ibhayisekile ngamandla phambi kwam kwindlela enothuli, ndakwazi oku ubuhle bolwimi lwam luyachuma, kanye njengeetamariske ezi ethe-ethe ezomeleleyo kwintsele yomlambo owomileyo waseTsaukabhi.”
– uGqirha Carmen Brewis, Itoliki ephezulu 
[/us_cta]

Ulwimi olungaphakathi 

 

Sikwanawo nombongo esinokwabelwana ngawo, kwaye sikhethe ukungawuguquleli lo mbongo koko sabelane ngawo kwimo yawo yokuqala ngolwimi lwesiAfrikaans. Lo mbongo ungolwimi njengelifa lomntu, kunye nendlela abacebisi bolwimi lomntu (abazali, ootitshala) kananjalo ube nempembelelo enkulu kwinto umntu ayijonga njengeyakhe.

My taal, my erfenis

 Afrikaaps is nie my taal nie.
Sommige woorde kan ek nie verstaan nie.
My taal
het ek geleer van kindsbeen af
saam met die klingel en tongklap
van die aksent
wat my streek rojaal kweek.

Daar het ek begin verstaan
en geleer my ma en pa se taal.
Met my Afrikaanse onnie
wat berispend die spelreëls aanhaal,
nie tjent nie, maar kind,
nie tjy nie, maar jy.
Idiome sou ek goed onthou:
Iemand wat hard werk
is ʼn werkesel,
anders was dit die rottang vir jou.

My taal kom uit die boeke wat ek lees.
Tussen die blaaie
kon ek kies om iemand anders te wees.
Daar in die stilte van my drome
sonder die kletterende lawaai
in ʼn omgewing sonder energie belaai,
kry my taal sy lêplek
daar sonder die tjy en tjou,
daar lewe ek.

My kom-vandaan is eenvoudig,
tog is alles volop rondom en binne my.
Daar teen die Weskus het ek my asem gekry.
Daar is taal in my erfenis gebrei.
Nou kruip en klou
die wortels van my taal
diep en welig
sonder ophef of kabaal
lewe dit uit my pen
koester dit die erfenis wat ek ken.

Anne-Mari Lackay, Umququzeleli: Kwiingcebiso kwiLebhu yokuBhala 

KwiZiko leeLwimi laseSU, sikholelwa ukuba lulwimi olusidibanisayo, kwaye siya kuhlala sidibanisa abantu ngokuphucula unxibelelwano nokuqonda.

Ibhlogi ebhalwe Susan Lotz noGqirha Kim Wallmach; uguqulo lolwimi lwenziwe nguSandisiwe Majika noGqirha Lwandlekazi Notshe noAsiphe Sogiba

Tags: , , ,

USuku loLwimi lweeNkobe luka-2022: Masijonge ngaphaya kolwimi olulolwethu

 

International Mother Language Day poster

Sibhiyozela uSuku loLwimi lweeNkobe lwaMazwe ngaMazwe ngomhla wama-21 kweyoMdumba kunyaka ngamnye. Kufanelekile ukuba sithathe ixesha ngolo suku ukuba sibhiyozele olo lwimi lokuqala; olo lwathi lwavumela omnye nomnye kuthi ukuba aqalise ukwabelana ngeendlela alibona ngazo ihlabathi. Abantu abaninzi baqhele kakhulu ukwenza ushishino ngolwimi lwabo lwenkobe yonke imihla kangangokuba abayithatheli ngqalelo loo nto. Abanye ke abanayo loo nyhweba.

Indlela eyenye yokubhiyozela ulwimi lwethu lweenkobe kukuba senze imigudu yokuba sifunde size sisebenzise iilwimi zeenkobe zabantu abasingqongileyo. Ukususela kulo nyaka, sinenyhweba yokuba sifumane (size senze) lonke unxibelelwano olumiselekileyo oluya kwi-SU iphela ngeelwimi ezisesikweni zephondo lethu ezintathu: isiNgesi, isi-Afrikansi nesiXhosa.

Oku kuthetha ukuba kuza kwenziwa uguqulelo kulwimi lwesiXhosa oluninzi ngendlela engazange yenzeka ngaphambili kule Yunivesithi. Kwaye nkqu nokuba lunxibelelwano olungamiselekanga, uninzi lwethu lungathanda ukusebenza ngoquko size samkele isakhono sokusebenzisa iilwimi eziliqela nanini na xa kukwazeka kwiindawo zale Yunivesithi.

Inyaniso yeyokuba, noko kunjalo, bambalwa kakhulu abasebenzi base-SU abanako ukuvelisa imathiriyeli ngesiNgesi, ngesi-Afrikansi nangesiXhosa bebodwa. Sonke siyayidinga inkxaso yezeelwimi. Kwaye inkxaso ikhona, ngeendlela neendidi ezininzi. Imithombo anokuyisebenzisa umntu ixhomekeka, phakathi kwezinye izinto, ekubeni imathiriyeli leyo iza kusetyenziswa entwenini. Ngokuye beba baninzi abantu ebhekiswa kubo imathiriyeli leyo nangokuye iba ngokusisigxina imathiriyeli leyo, kungokuye kufuneka ukuba umntu alumke ekuqinisekiseni umgangatho woguqulo-lwimi olo. Oku kukwasebenza nakwingcaciso enokube iyabophelela ngokomthetho okanye enokube ingaguqula ubomi – okanye enokuba nobungozi kubomi bomntu ukuba iviwe ngendlela engeyiyo.

UGoogle Translate angabe uluncedo ngokukodwa ekufumaneni intsingiselo yegama, yebinzana okanye yentwana yombhalo ngokungephi. Kodwa kufuneka sikhumbule ukuba, nokuba kumangalisa kangakanani na ukuba umatshini unako ‘ukuguqula ulwimi’, unazo izithintelo zawo. Kwaye ukuba thina, njengabasebenzisi bale tekhnoloji, asiziqondi ezo zithintelo size sithathele ingqalelo imingcipheko enxulumene nezo zithintelo, ingaba sithi abakhangeleka okwezidenge ekugqibeleni. Uguqulo-lwimi lomatshini alunako ukuguqula ulwimi ngokuxhomekeke kwiimeko. Kwaye ke amaxesha amaninzi imeko leyo kuguqulwa ulwimi kuyo iyinto yonke.

Umzekelo wakutsha nje, obalaseleyo ngumcimbi wokufakwa kophawu olungesiXhosa ekhampasini ekwakufuneka ukuba luxele iindawo zokuchamela kwisakhiwo esisekhampasini. Kwaye kwajongwa kuGoogle Translate, saza isiphumo soko, nesaye sahamba sada saya kufika kwisigaba soyilo apho kuprintwa khona, sabe besinokusishiya sonke sihlazekile ukuba olo guqulo-lwimi lophawu lwalwenziwe ngumatshini lwaluye lwaxhonywa ukuze wonke umntu alubone lungeelwimi zethu ezahluka-hlukeneyo zenkobe. Ngethamsanqa yaye yathinteleka kwa ngexesha intlekele, kwaye kwathethwa nomsebenzi-ngeelwimi kwaye xa kunamhlanje umntu unako ukuzifumana ezo ndawo zokuchamela ekhampasini ngesiXhosa esamkelekayo nesicacayo ukongeza kwisiNgesi nesi-Afrikansi.

[us_hwrapper]

Indlela engcono yokufumana iinguqulelo-lwimi kukuzibandakanya nomsebenzi-ngeelwimi oqeqeshiweyo kwa kuqala. Le Yunivesithi ineNkonzo yeeLwimi ephelelyo kwiZiko layo leeLwimi, elindele ukuguqula ulwimi, ukuhlela okanye ukucebisa kwimiba ephathelene nolwimi.”

[/us_hwrapper]

E-SU, sonke sinako ukuba yinxalenye yethuba esinalo lokuphuhlisa isiXhosa nangakumbi, nokuba lulwimi lwethu lweenkobe kanti nokuba asilulo. Asiyi kuba nako ukwenza oku sisodwa, umntu ngamnye ezimele geqe. Kodwa ukuba siyasebenzisana ukuze siphuhlise indlela yokucinga engesakhono sokusebenzisa iilwimi eziliqela e-SU size sabelane ngoko sikufundileyo njengoko siqhubela phambili, kukhulu esinokukufezekisa.

Zama ukuhlonipha ulwimi lweenkobe lomnye umntu kulo nyaka. Kuloo nkqubo, maninzi kakhulu amathuba okuba ungaba nothando olunzulu ngakumbi ngokujoliswe kolwakho …

– nguSusan Lotz, ekhuthazwa liqela lomsebenzi wesiXhosa kwiZiko leeLwimi (uguqulo lolwimi lwenziwe ngu Siphumeze Mrwetyana noZama Bekweni)

Tags: , , , , , , , , , , , ,

Amaziko okubhala njengeendawo zokuphelisa ubukoloniyali

Ngomhla we-4 kweyeDwarha, intloko yethu yeLebhu yase-SU yokuBhala, uRose Richards, waye wazimasa inkomfa yezifundo eyayisingathwe ngobuxhaka-xhaka bale mihla kwi-intanethi neyayimalunga nokupheliswa kobukoloniyali kumaziko okubhala aseMzantsi Afrika. Wabelana nathi ngeengcinga zakhe malunga naloo nkomfa yezifundo.

Njengomsebenzi wakwiziko lokubhala, ndivuya kakhulu ukubona abanye abasebenzi bakumaziko okubhala kwilizwe jikelele besabelana ngeembono zam malunga namandla amaziko okubhala okutshintsha imbonakalo yezemfundo.

La nkomfa ndandiyizimasile yayisingathwe yiYunivesithi yeTekhnoloji yaseThekwini, iYunivesithi yeTekhnoloji yaseCape Peninsula neYunivesithi yeTekhnoloji yaseMangosuthu. Yayingumsitho wokuqala wamaziko okubhala owawusingathwe ziiyunivesithi zetekhnoloji kwaye ndandinemincili yokubona oko kwakuya kutshiwo ngabo babeya kuprezenta. Umxholo wawuthembisa ukuvusa ingxoxo ezinzima kwaye andizange ndibe nakudaniswa.

Ukupheliswa kobukoloniyali ngumxholo ovusa umnyele kwabaninzi kwaye ngenxa yoko, abantu abakuphengululi okona kuthethwa ngulo mxholo ngokwenene. Sisindululo esithi ‘akunakwenziwa oku kungenziwa okuya’ apho iinqobo zezithethe zaseYurophu zilahlwayo ukuze kusetyenziswe ezase-Afrika. Sisindululo esithi ‘zombini … nakunye’, esineengcambu ezimiliselwe kubulungisa bangokwentlalo nokusetyenziswa kwentando yesininzi. Ukuba ufuna ukucakacwa okuhle kwentsingiselo namandla okupheliswa kobukoloniyali, thathela ingqalelo ukuba ufunde eli phepha lika Njing Gift Mheta, omnye wezithethi, neli likaSavo Heleta (Nceda ujonge iinkcukacha ezipheleleyo ekupheleni kweli nqaku).

Ulwimi, ukuchithwa kwamanqwanqwa emigangatho yobomi nobuntu yayiyimixholo eyayingumongo wezo ngxoxo. Ukufunda kwilizwe elineelwimi ngeelwimi ngomnye umngeni abathi abafundi baseMzantsi Afrika bajongane nawo. Ngenxa yoko, abasebenzi bakumaziko okubhala bavamise ukusebenzisa utshintshwano lweekhowudi nokuxuba iilwimi xa bethethana nabafundi. Le yenye indela yokunika abafundi amandla nokudala ithuba lokuba abafundi bazivakalise.

Indlela yokutyhutharishana koontangandini neendlela zokuziphatha zeziko lokubhala zokwamkela wonke ubani nokungagwebi mntu zidala indawo esebenza ngentando yesininzi nangakumbi nalapho abafundi banokuzilungiselela ububona bangokwezifundo kwaye benze iimpazamo ngaphandle kokugxekwa. Abafundi abanikwa sithi ilizwi labo – sele benawo kakade amazwi, koko thina siyabanceda ekubeni bawaphuhlise amazwi abo baze bafumane iindlela zokuba bavakale.

Ezi nezinye iindlela ezisetyenziswa kumaziko okubhlala ziyinxalenye yoko kwaziwa eMzantsi Afrika njengobuntu. UBaken Lefa, umphandi wezifundo zenzululwazi, uchaza ubuntu njengamandla omoya athi “avakalise uvelwano, imbuyiswano, isidima, imvisiswano nobuntu ngeenjongo zokwakha nokugcina uluntu olunobulungisa nenkathalo omnye ngomnye”. Ngokokwam ukubona, loo mandla aluqilima kumaziko okubhala.

[us_hwrapper]

Yayingoobani izithethi?

[us_cta title=”” btn_label=””]UNjing Mheta (weYunivesithi yeTekhnoloji yaseThekwini) waye wathetha ngomxholo othi ‘Towards decolonised writing centre spaces: ‘The reflections-for-action of a DUT Writing Centre practitioner’. UNjing Mheta yintloko yeziko lokubhala lase-DUT. Izinto elugxila kuzo uphando lwakhe zimbaxa, zinika ingqwalasela kuphuhliso nononotshelo lweekhopasi, ukubhala okungeekhompyutha nokusetyenziswa kweetekhnoloji zeelwimi ukuphuhlisa iilwimi zase-Afrika. [/us_cta][/us_hwrapper]
[us_cta title=”” btn_label=””]UNkszn Puleng Sefalane-Nkohla (weYunivesithi yeTekhnoloji yaseCape Peninsula) waye wendlala umxholo othi ‘Being and Becoming: Decolonising the Writing Centre space. How do We Decolonise Students’ Academic Support at CPUT?’. UNkszn Sefalane-Nkohla ulibambela lentloko yesebe leYunithi yokuFunda kwaBafundi kwiZiko lase-CPUT leMfundo ePhakamileyo noPhuhliso iFundani. Sele esebenze kumaziko okubhala iminyaka engama-22 kwaye unobudlelwane beminyaka engama-20 kunye neLebhu yokuBhala yase-SU. Umsebenzi wakhe ugxila kuncwadi lwezifundo, kunye nolwimi netekhnoloji.[/us_cta]
[us_cta title=”” btn_label=””]Isithethi sokugqibela, uMnu Ntuthuko Mhlongo (weYunivesithi yeTekhnoloji iMangosuthu), waye wathetha ngomxholo othi ‘Location and Power: Appraising the opportunities and challenges for writing centres as spaces for transformation and decolonisation in the South African university context’. UMnu Mhlongo wayiqala indlela yakhe yokubhala e-DUT. Kungoku nje usebenza kwizifundo zakhe zesidanga sobuGqirha (PhD), nezimalunga nemingeni eluthi ulutsha lwasemaphandleni lujongane nayo eMzantsi Afrika. Uphando lwakhe lugxila ekuphuhliseni ulutsha ngokujoliswe ekutshintsheni kwemeko-bume yehlabathi jikelele kwaye umdla wakhe kumaziko okubhala umalunga nendlela enye yokufezekisa oko.[/us_cta]

– nguRose Richards (uguqulo lolwimi lwenziwe ngu Siphumeze Mrwetyana noZama Bekweni)

Amanqaku akhankanyiweyo

Heleta, Savo. 2016. Decolonisation: academics must change what they teach, and how. The Conversation. https://theconversation.com/decolonisation-academics-must-change-what-they-teach-and-how-68080

Lefa, Baken. 2015. The African Philosophy of Ubuntu in South African Education. Studies in Philosophy and Education 1(1):15.

Mheta, Gift, Lungu, Bwalya Nyangu, & Govender, Thaiurie. 2018. Decolonisation of the curriculum: A case study of the Durban University of Technology in South Africa. South African Journal of Education38(4), 1-7. https://dx.doi.org/10.15700/saje.v38n4a1635

Tags: , , , , ,

Yonwabela inkululeko eziswa lulwimi

Yiba nomfanekiso ngqondweni ngehlabathi elingenalo ulwimi. Ingakwazi ukwenzeka lo nto xa ucinga? Awucingi ukuba ingenzeka lo nto?Awukhe uyicinge eyokuba ulwimi luthungelana neengcinga kwaye ayisebenzi eyokucinga ukuba ngaba awucingi ngolwimi lwakho? Uza kufikelela njani kwiingcinga zakho ukuba ngaba azizinzanga kuhlobo oluthile lolwimi?

Kwincwadi ethi , The language instinct, uSteven Pinker (1994:3) naye uyahambisana nezingcinga xa esithi: Language is so tightly woven into human experience that it is scarcely possible to imagine life without it. Chances are that if you find two or more people together anywhere on earth, they will soon be exchanging words” (Ulwimi lubhijeleke ngqo kumava omntu nto leyo inqabileyo ukuba bunganjani ubomi ngaphandle kolwimi. Maninzi amathuba apho unokufumana abantu ababini  nangaphezulu naphina emhlabeni, ungabeva bencokola okanye besayinelana ngalo) Abantu abangakwaziyo ukuthetha nokuva basebenzisa ulwimi lwezandla njengabantu abevayo ngeendlebe abasebenzisa iilwimi ezithethwayo: ngokuhleka, ukukhala nokubhiyoza, kwaye iziphumo zezichukumisayo nezakhayo.

Yile ngcamango kanye esingenakho ukuba singangabelani ngayo ngolwimi lwethu nabanye abantu kwaye indenze ndicinge ngale nkululeko intle esiyiphathelwa lulwimi ukuze sikwazi ukuyisebenzisa. Ulwimi lukhulula iingcinga ezikwintloko zethu ngokusinika isixhobo sokulusebenzisa,kwaye maxa wambi sothule umthwalo osemagxeni omnye umntu. Ulwimi lunika indlela yemvakalelo, ukuviwa kwaye ukwazi ukunxulumana nabanye. Iilwimi ezahlukeneyo zilawulwa yimigaqo eyahlukeneyo yokubhalwa kwegrama, kodwa eyona Nkululeko ivulekileyo yile yokukwazi ukusebenzisa ulwimi kwaye uvelise into abanye abantu abangazange bayithetha ncakasana ngendlela ebalaseleyo. Cinga ngemibongo,iziqwengana zocamngco, iblogu,amavo okanye iincwadi ezinezihloko ezinye zababhali abahluka hlukeneyo.: umzila omhle abanokuhamba ngawo, kodwa kukho indlela ezininzi ezahlukeneyo zokuvakalisa imvakalelo. Le nto ayikwenzi ucinge ngokufuna ukuqala ukubhala into ngokukhawuleza?

Siphila kwixesha apho inkululeko yethu yentshukumo nenkululeko yendibano ziphantsi komngeni womngcipheko wolosuleleko. Nakubeni ezinye zenkululeko zethu zokudibana ziphantsi koku ncitshiswa ukuze kunqandwe ukunwena kobhubhane esijongene naye, inkululeko yethu yobungqondi ayiminywanga yona. Masamkele le meko sikuyo ingaqhelekanga ukuze sikhumbule izinto ezininzi esaziphathelwa yinkululeko.

Ukukhumbula usuku lweNkululeko kulo unyaka, thina kwiZiko leeLwimi sikhetha ukubhiyozela inkululeko esinayo kulwimi – amathuba angenasiphelo esiwaphathelwa lulwimi ukuze sivakalise imvakalelo zethu, sinxulumane nabanye abantu kwaye siphile ubomi bethu, nokuba ngaba amathuba ethu okubonana emancinci okwethutyana.

– nguSusan Lotz noKim Wallmach; translated by Zandile Kondowe

Full reference: Pinker, Steven. 1994. The language instinct: The new science of language and mind. Penguin Books: London. 3

Tags:

Masenze iziqhakancu sibhiyozele umhla waMalungelo oLuntu

Ngomhla wama 23, uMphathiswa wezobuGcisa neNkcubeko uMnu Nathi Mthethwa wabhengeza ukuthiywa ngokutsha kwezixeko ezifana neBhayi (iGqeberha); iMaclear (iNqanqarhu) neKing Williams Town (iQonce). Uninzi lwabantu abangazamiyo nokubizela oonoqhakancu, phakathi kwabo kukho abantetho isisiNgesi nesiAfrikansi, kuquka nabanye abaliqela abantetho isisiXhosa, le meko yokuthiywa kwezi zixeko babonakalise ukuyichasa kakhulu, kangangokuba bafaka amaxwebhu ezikhalazo okuchitha la magama matsha kubuyelwe kulawo aziwayo

Kodwa singayifumana into entle esinokuyizuza koku?

UZandile Kondowe,ongumhlohli kwiZiko leeLwimi ubalisa ngamava amnandi athe eza nolutshintsho lwamagama.Uthe xa encokola ngalo mba nabafundi bakhe bakudala nabatsha, babonakalisa ukuyithakazelela kakhulu, bazityand`igila ngelithi bona baza kungena kumajelo onxibelelwano, bafundise abantu ngendlela yokubizela la magama kwanokuwathanda kananjalo. Ngokwenza oku, abafundi basemzini baye bakhulelwe kukubahlonipha bonke abo bantetho isisiXhosa, bangapheleli nje ekuhlonipheni abafundisi-ntsapho babo kuphela, kuye kukhule nokuxabisa kwabo ulwimi kwanenkcubeko yamaXhosa. Oku kuzijula ijacu kwabafundi bethu abenza isiXhosa kwiZiko leelwimi, kundikhumbuza uNeville Alexander kwenye yeentetho zakhe mhla wathi, “Kufuneka siqalise ukusebenzisa iilwimi zesiNtu ngeendlela ezibonakalisa amandla azo, zibe nenxaxheba epheleleyo kwimimandla eyahlukileyo entlalweni, kwaye kumele zinikwe iwonga lobungangamsha njengeelwimi zenkcubeko.”

KuZandile esi senzo sihle kangaka sabafundi bakhe, singumzekelo omhle wokuhlonitshwa kwamalungelo oluntu. Endaweni yokugxeka indlela la magama matsha eedolophu zaseMpuma Kapa abizwa ngayo, bona bathathele kubo uxanduva lokufunda ukuwabizela, baze emva koko bafundise nabanye abantu abafumana ubunzima ekuwabizeleni.

UZandile umema bonke abafumana ubunzima ekuwabizeleni la magama kwiYunivesithi ngokubanzi, ukuba bathumele i-imeyile ku kondowe@sun.ac.za. Singathanda ukubafundisa ukubizela la magama kwaye sinazo neekhosi ezimfutshane ezimnandi nezifundisayo zesiXhosa ongazijoyina nawe!

Uzukhe ubukele ezi vidiyo zenziwe ngabanye babafundi bakaZandile ngendlela yokuzilungiselela ukubizela ezi ziqhakancu!

uAdnene Janse van Rensburg ekubizeleni ezi ziqhakancunse:

Nalapha u Austin Pepar uyasincedisa:

– nguZandile Kondowe noSusan Lotz

Tags: , , , ,

Udonga lwesikhumbuzo sikaPumlani

It is with the utmost shock and sadness that we heard the news on Sunday 6 December that Pumlani Sibula had passed away. He had been recovering from Covid-19 at home.

Pumlani was a valued colleague at the Stellenbosch University Language Centre for many years. He joined the Language Centre in 2003 as the head of the Unit for isiXhosa, where he was tasked with developing isiXhosa terminology for various departments at the University, as well as teaching isiXhosa language and culture to staff and international students.

Pumlani was well known for his passion for isiXhosa language and culture, and for his inspirational teaching. His most notable teaching achievements include teaching isiXhosa Language and Culture for Global Leadership Adventures (GLA) (a winter school programme for high school students all over the world) from 2007 onwards, as well as teaching isiXhosa Language and Culture at Northwestern University in Chicago, USA, in 2009. He received the Rector’s Award in 2009 and 2011. He left SU for a brief period, and rejoined the isiXhosa portfolio in October 2019.

Pumlani’s legacy lives on also in the subject-specific terminologies he developed for isiXhosa in Sociology, Social Work, Psychology, Law, Economic and Management Sciences, Theology and Engineering. He was also responsible for developing the terminology lists for Soccer, Cricket and Rugby.

On behalf of all of the staff at the Language Centre, I would like to express my sincere condolences to his colleagues, family and friends, and ask that we treasure our memories of Pumlani’s sense of humour, his humility, his love for good food and his passion for language.

We received so many messages and memories from Pumlani’s colleagues that we decided to honour him by creating a wall of remembrance for him on our website. Please take your time to read through the contributions below and remember him.

An online memorial service organised by Pumlani’s friends will be held on Friday 11 December from 15:00 to 18:00. Please contact Grant Ngidi (gngidi@sun.ac.za) for more details. The Language Centre will  also organise an online memorial service for Pumlani in January, to which SU colleagues and external collaborators will be invited. Please contact Cheryl at taalsentrum@sun.ac.za if you would like to attend.

May we all find comfort in knowing that he is now at peace. Hamba kakuhle, Pumlani.

– Dr Kim Wallmach, Director, Language Centre

Elokumbonga uPumlani 

Umyili, umkhathaleli nomlondolozi wamagama
Amabinzana, iintethwana, amabalana, nobulumkwana obungcanyulwayo kungoku nje
Uthando nokuzingca, intembeko nenyaniso
Iihomba nenene, indlezana, wena uxabisekileyo
Udumzelo nongqisho, unambitheko nesingqi
Iingoma zakho, ilizwi lakho, kanti nokusoloko ukho
Iihambo zethu, ukudibana kwethu namagope esingawabonga
Gxa wethu othandekayo, qabane, mnakwethu, mhlobo
– Erica George, obesebenza naye kwiZiko leeLwimi

 

 
Amagqabantshintshi ngoPumlani

UPumlani ndiza kumkhumbula njengogxa wam, ngezizathwana nje ezimbalwa.

Sonke thina bazama ukuphucula isakhono sethu sesiXhosa ngokungenela isifundo esilungiselelwe isitafu, siyakukhumbula loo nzondelelo kaPumlani, emi phaya phambi kwebhodi emhlophe. Nje umntu wakumbuza umbuzo, uqalisa ukubhala ebhodini ngayo yonke imibala ngokulandelelana kwayo, egcwalisa zonke izithuba ezingenanto. Yayiba luvuyo ke kubafundi bolwimi ngoba uninzi lwethu phambili phaya lwalukhe lwafundiswa ngabo abantetho ingeyiyo eyeenkobe.

Ngalo lonke ixesha xa ndifuna ukuqinisekisa ukuba umbuliso, inthetho okanye umthandazo wam wesiXhosa uchanekile, bendikwazi ukutsalela uPumlani umnxeba.  Ebezivuyela kakhulu iinzame zethu ezingephi zokufunda ulwimi lwakhe. Ebebebonakalisa ithemba kananjalo esikhuthaza xa sizama amaganyana ambalwa athethwayo. Iinkcazelo zakhe ngeNcubeko yesiXhosa bezizezokwenene zinobulumko ngokunjalo.

UBra Pumlani uyakukhunjulwa kakhulu.

Hamba kakuhle, Pumlani.

– Ydalene Coetsee, owayesebenza naye kwiZiko leeLwimi

Umhlobo nomxhasi

Kube ngumothuko nobuhlungu obukhulu ukuva ngokusishiya kukaPumlani./p>

UPumlani ebengumhlobo nomxhasi, ngakumbi kwiLebhu yokuBhala (Writing Lab)  – sineminyaka emininzi simazi. Eneneni ebephila ubomi obunobuntu – ebakhathalele abanye abantu  – engumntu onyanisekileyo, othembakeleyo, ozithobileyo nonobubele, enentliziyo entle ngokunjalo.

Yhini, Pumlani – ubuseze ngobuso elizweni kwaye besisajonge lukhulu kuwe – usibonisa kananjalo usifundisa umoya wobuntu nendlela emasikhathalelane ngayo.

Akwaba umzekelo wakho ubuya kuhlala uhleli ezintliziyweni zethu, wona umphefumlo wakho uphumle ngoxolo.

– Anne-Mari Lackay, owayesebenza naye kwiZiko leeLwimi

 

Ebeya kuba namagama afanelekileyo

UPumlani ebengumhlobo nomnakwethu iminyaka engaphezu kweli-17. Wayengomnye wabantu abanobubele kambe engoyena mntu onentlonipho endakha ndadibana nayo. Wayendimela xa kungekho namnye owenza njalo. Ebendithuthuzela xa ndinoloyiko. Ebede afune ukundinceda naxa ndinengxaki zemali. Zininizi izinto ebesifana ngazo, kuquka iingxaki zamakhaya nokuziva sibekelwa bucala. Sobabini sikhe sakuva “ukuba ngamanxele alungiswayo”.Sakhula ke kulo nto. Akazange andigwebe.

Kwaye sasingafani tu. Wayethanda uTina Turner noShirley Bassy, ngelixa mna ndandithe phithi nguBilly Idol nomculo wohlobo lwe-Southern gothic. Wayethanda iisowupi zaseMzantsi Afrika, ngelixa mna bendikhetha iHBO. Kodwa sobabini besimthanda uMerlin (Isirisi) noGame of Thrones. Kwaye besiyithanda inyama.

Kwiminyaka emininzi ngelixa apho ii-ofisi zethu zazisamelene, sasibanedinga lokuya kwisidlo sasemini emva kosuku lokwamkela. Ibisithi nje yankungena imivuzo yethu siye eBlue Room (igumbi elalisakuba lelokutyela istafu) sithenge eyona plata yenyama inkulu esasinokuyifumana. Iintlobo ezintathu zenyama, kwaye sasiya kuzitya sizigqibe.

Kwathi emveni kokuba sifudukele kwezinye ii-ofisi nasemva kokuvalwa kweBlue Room, saya kudibanela kwaMugg and Bean  sidibanela ikofu/iti okanye ilantshi. Sakha sadibanela naseCanal Walk apho wanyanzelisa ukundinika i-milkshake yebhotolo yamandongomane nangelinye ixesha eTyger Valley, apho ndazama ukumthengela ilantshi, kodwa wathatha nje isaladi encinci.

Wandazisa iti yephephamenti njengento yokuncedisa ukucola ukutya. Imnandi nyani. Ndisayisebenzisa nanamhla oku. Sasincokola ngeendlela zokuzilolonga nobunzima bokubambelela kuzo. Sakha sahlazisa oogxa bethu abaninzi kwikona yesitalato kude kufuphi ne-Oude Werf ngokuthi sizenze umatshini wakhe omtsha onepleyiti engcangcazelayo.

Omnye nomnye kuthi ebelithembe lomnye xa kukho iingxaki ezingolwimi, uguqulo-lwimi, isigama, neenkcazelo. UPumlani ebeluthanda ulwimi. Wakha waluchaza ngelithi ligazi lakhe. Wayeziva elulwimi. Kwakuyinto ayithanda kakhulu, kwaye apha kum wabona uthando lokwenza uphando. Wayesoloko eyazi eyona nto ifanelekileyo emayithethwe. Ukuba olu ibilufundo ngobomi bam, ebeyakuwazi awano mazwi  afanelekileyo. Ndingamnika la magama kuphela ngenjongo yokushwankathela phantse iminyaka engamashumi ama-20 singabahlobo, minyaka leyo engenakuze ithathelwe indawo yeminye iminyaka.

– Gqr Rose Richards, owayesbenza naye kwiZiko leeLwimi

“Ndizithandela nje umbala”

Ndonakele kukuva ngokuhamba kukaPumlani.

Eyona nkumbulo ndinayo ngoPumlani kumhla ndankqonkqoza kwicango le-ofisi awayesabelana ngayo noZandile kumgangatho osezantsi eNombolo 7 kwiSitalato iBosman ndisamkelwa shushu ngelithi “Molo, Sisi”. Njengoko wayephakamisa amehlo ewasusa ekufundeni iBhayibhile yakhe.

Yandonwabisa eyokuba ndimbone enxibe ijezi yombhoxo yeBlue Bulls, njengoko ndakhulela kambe ndandiphila kufutshane nePitoli ubukhulu becala ebomini bam. Ndaphawula ndisithi indimangalisile kambe indivuyisile eyokuba kanti ungumxhasi weBlue Bulls. Wandijonga enga angabuza umbuzo wathi, “Hayi, andinguye umxhasi, ndithande nje umbala!”

Wanga umphefumlo wakhe ungalala ngoxolo.

– Shannon Bishop, owayesebenza naye kwiZiko leeLwimi

Iduma elingophiyo kumasebe eelwimi zaseAfrika

Ndagqibela ukuncokola noPumlani xa wayevuyele imbasa yakhe ndaza ndavuyisana naye ngaloo Mpumelelo ingenambaliso. Wayevuya kakhulu. Kanti ndandingayazanga ukuba leyo yayiyincoko yethu yokugqibela. Ndonakele kwaye andikwazi kucinga kakuhle kungoku nje. Mhlobo kabani yena onobubele, inkuthalo nobushushu kangaka. Umphandi nomfundisi ntsapho ophum’ izandla.

Kufandini kambe ulutshaba! Luphi na ulwamvila lwakho.

IZiko lakho LeeLwimi liyalambatha ngaphandle kwakho.

Thina, singamasebe eelwimi zaseAfrika sisonke siyalambatha ngaphandle kwakho Mnu Pumlani “PM” Sibula – mhlobo wam othandekayo nomninawa ngokunjalo.

Wanga umphefumlo wakho, MGEBE omhle, ungaphumla ngoxolo uvuke unobuqaqawuli.

Uyakusoloko ukhona entliziyweni yam.

Ndiyabulela kakhulu ngokusebenza kwakho kakhulu kangakanana ekuphuhliseni iiLwimi zaseAfrika.

– UNjing Nomsa Satyo, iNtloko yeSebe leeLwimi zaseAfrika, kwiYunivesithi yaseFort Hare

“Ndidumile kodwa andazi ukuba yenzeke njani loo nto” 

Kuye kwafuneka ndiye kuvumbulula iifayile zamhlamnene kwikhompyuta yam ukuze ndibone ukuba uPumlani lo waqala nini ukuzidibanisa neli Ziko leeLwimi, kwaye xa ndicinga kungenzeka ukuba kwakuphaya ekuqaleni kuka-2004 okanye ngo-2003 mhlawumbi. Ndandisebenza naye kakhulu ngaloo minyaka yangelo xesha kuba ndandisebenza phantsi kwakhe ekuqulunqweni kwezintlu zesigama zokuqala zeSingesi-IsiXhosa-iAfrikaans. Sabanombhiyozo omkhulu wokuvula emva kokugqitywa kwezintlu zesigama zokuqala ngoNovemba 2004. Ndisakhumbula ukuba uPumlani wayekhwankqisiwe yinkathalo awayifumanayo waza waphawula ngelithi: “Ndidumile, kwaye andazi ukuba yenzeke njani loo nto.”

Ukususela mhla wazidibanisa nathi e-7 Bosman Street kutshanje, uye waba yinxalenye yeqela lethu apho, kwaye waye soloko ezidibanisa nathi kwiingxoxo zethu zasetafileni. Bekusoloko kuluncedo kum ukuphulaphula izimvo zakhe njengomnye wabemi boMzantsi Afrika, ethetha njengophuma kwinkcubeko engafaniyo neyam. Siya kumkhumbula.

– Erina Basson, owayesebenza naye kwiZiko leeLwimi

Ifuthe elakhayo nelithabathekisa ngendlela engaqhelekanga

Emva konyaka ongafaniyo neminye, ohlisa isidima sobuntu, intliziyo yam iye yaqaqamba namhlanje ndakuva ngokuhamba kukaBra Pum –  yinto ebingalindelekanga kwaphela nedal’ umothuko omkhulu. Ngoko ke ndinga ndingadlulisa amazwi ovelwano olunzulu kuye wonke ubani kwiCandelo leeLwimi. Ngokucacileyo ke phofu, ndinovelwano olungazenzisiyo nosapho nezihlobo zikaPumlani.

Ubudlelwane bam noBra Pum eneneni ibi bobubodwa, ngakumbi ngokubhekiselele kwizimvo zethu sobabini malunga nokubaluleka kobulwimininzi nto leyo isafuna siyinike ingqwalasela yethu nangaphezu kunokuba besiyinika. UPumlani ebenentliziyo emhlophe kwaye ifuthe lakhe kum lindakhe ngendlela engaqhelekanga nethabathekisayo. Andisokuze ndiwalibale loo maxesha esasixoxa shushu ngawo kwiintlanganiso zethu zeveki, sicwangcisa ukuphucula imeko yesiXhosa, hayi ekhampasini kuphela, koko naseluntwini ngokubanzi apho kwakuye kufuneke sisebenze khona. Ndibe nethamsanqa lokuba yinxalenye yovuyo lwakho olungathi lolomntwana malunga  nommiselo ngamnye othe waphunyezwa (iikhosi ezimfutshane, izigama, ndibala ntoni na?) Kodwa ebesonwaba kakhulu xa efundisa ulwimi lwakhe awayeluthanda kakhulu, isiXhosa…

UPumlani ebengomnye wabaphathi abathuleyo, kodwa akuliphakamisa ilizwi lakhe bekufuneka uphulaphule, uzigqog’ iindlebe ukuze uyive yonke loo miyalezo ithande ukufihlakala awayefuna ukuyidlulisa.

UBra Pum ebenguntozonke kwiziko lethu kwaye ebenetalente ezifihlakeleyo neendima isitafu esininzi ebezingazazi: ebeyimbongi (i-poet ngabula makhumsha), imbongi eyaziwayo, intaka ukucula oku, kambe kungaphelelanga apho, ebeliqhula elingavelanga elalinokunyumbaza nditsho nocikicane wam. Ekuthanda ke ukutya. Andisokuze ndilulibale usuku mhla sasisenza amalungiselelo womnye wemicimbi yeZiko leeLwimi, xa wayegxininisa kwelokuba ukutya makunganqongophali esitsho esithi “genoeg vleis, asseblief”. Ndisakhumbula ndimva esithi “Oh, Gaaawwwd” (indlela awayelibiza ngayo eli gama kwakukunomahluko!) xa into ingenzekanga kakuhle.

Ndongeza iifoto ezimbini zamaxesha olonwabo endakha ndabanawo nalo mfo ungafaniyo nabanye, elokuqala lelo lamhla kwakukho umcimbi wesitafu ngo-2006 ze owesibini ibe ngulowo wamhla isitafu sandothusayo ngokuthi galakanqa ngomhla wam wokuzalwa ngo-2007.

Andisokuze ndilibale …

– UNjing Leon de Stadler, owayesakuba nguMlawuli weZiko leeLwimi

Imiyalezo emifutshane yovelwano

Uvelwano lwam olunzulu ngokushiywa kwethu nguPumlani. Akwaba beniya kuthuthuzelwa kuyazi ukuba useluxolweni. Ndicinga ngani nabo bonke oogxa bam kwi-LC.
– Audrey Poole, owayesa kusebenza kwiZiko leeLwimi
***

Thina sikwiCentre for Health Professions Education (CHPE) sinqwenela ukudlulisa amazwi ethu ovelwano angazenzisiyo kuni kwiZiko leeLwimi. Sibuhlungu kukusweleka kogxa wenu nomhlobo wenu uPumlani. Ebesebenzisana kakhulu naye nabalungiseleli beelwimi kwiziko lethu kwaye siyakumkhumbula ngokwenene.

Nonke sininqwenelela okuhle ngeli xesha linzima.
– Gqr Elize Archer egameni leCHPE, iFakhalthi yamaYeza neeNzululwazi zeMpilo
***

Sivile kambe sikhathazeke kakhulu kukusweleka kukaPumlani Sibula. Siyi-Global Education Centre (GEC), sinqwenela nje ukudlulisa umyalezo wethu wovelwano kananjalo sidlulise nomyalezo wenkxaso.

UPumlani udlale indima ebaluleke kakhulu ekwamkeleni nasekufundiseni  abafundi bethu abavela kwamanye amazwe. Uya kukhunjulwa kakhulu ekhunjulelwa umsebenzi wakhe.

Nceda usazise ukuba singaba luncedo ngayiphi na indlela kweli xesha linzima kangaka.
– Sarah Jane van der Westhuizen, Global Education Centre
***

Ndithumela amazwi am ovelwano ngokuhamba kukaPumlani. Hayi ukubamkhulu komothuko sakuva oku. Yanga singasoloko sikhumbula ukuba ebekuthanda kangakanani ufundisa abafundi.
– Nkszn Kristin Rutgers, Human Resources
***

Enyanisweni ezi, ziindaba ezibuhlungu nezothusayo ngokunjalo. Ndiya kulukhumbula olo ncumo lwakhe olunobubele kananjalo nokusoloko ebona okuhle ebomini. Ngumntu obekumnandi ukuba naye  kwaye ndisoloko ndiyikhumbula i-”after party” esasasinayo emva komcimbi wokuvala unyaka xa ndammemayo ukuba azekuchitha ubusuku kwam nalapho sonwabela ukuncokola kwade kwasebusuku saza sonwabela isidlo sakusasa kwangoko phambi kokuya emsebenzini. Ndazimasa iikhosi zakhe zesiXhosa ezimbini nawayeziqhuba ngobugcisa kambe nangendlela eyonwabisayo.

Phumla ngoxolo Pumlani, uza kukhumbuleka!
– Lize Kruger, Language Centre colleague

Inkumbulo yakutshanje

Ndiye ndaya kumkhangela uPumlani ngeli lixa lokumiswa ngxi kweentshukumo kuba ndiqondile ukuba kungakubi kakhulu ukuchitha ixesha elingaka uwedwa. Wayenochulumanco engumntu osoloko enethemba.

Lo ngumyalezo ebendisandula kuwuthumela kuPumlani kunye nefoto eqhotyoshelwe kuwo.

Molo mhlobo wam! Usakhumbula ukuba kwakukho ixesha apho sasikwazi ukuwolana ngaphandle kokoyika ulosuleleko? Unjani ngempilo?

– Gqr  Anita Jonker, awyesebenza naye kwi-Faculty of Arts and Social Sciences

Video: 30 seconds of Pumlani teaching isiXhosa

Intetho yomngcwabo elungiselelwe isihlobo sethu nogxa wethu othandekayo. Pumlani “Sihlobo sam” Sibula

Ingcali kwezeelwimi kwiziko, ugxawethu ozinikeleyo nomhlobo onyanisekileyo, endabanethuba elilodwa lukuba kufutshane naye, kwiminyaka esibhozo edlulileyo, kwinqanaba lamasebe ngamasebe kwaye mvanje, kwiZiko leeLwimi.

UPumlani ebeligcisa loluntu elinemfesane, uvelwano nokuzithoba, elikhathalele okona kubalulekileyo ebomini, abantu ebesebenza nabo kunye nabo bakhonza bengananzanga iziqu zabo kuphela. Indoda ezinikeleyo, enengqondo, echubekileyo neyona ndoda inobubele obukhulu, eyayibiza wonke umntu ngelithi “Sihlobo sam – my friend!”

Kukho elabadala elithi: “Ukunxiba kakuhle luphawu lokuziphatha kakuhle”. Eli nene, eneneni lalinxiba kakuhle, eziphethe kakuhle yonke imihla, ngendlela yalo yokunxiba , noncumo lwakhe oluyolisayo, kwindawo asebenza kuyo kanti naphi na apho akhoyo.

Ebengafihli makhuba kulanjwa. Yindoda ebiphila ubomi apho akwenzayo kubaluleke ngokufanayo nesiphumo salo nto.  Umzekelo ebenguwo ebekwenza ukuba ubengugxa wakhe ongcono, udadewabo ongcono, umhlobo wakhe ongcono kambe ubengcono nasemsebenzini.

Ushiya umzila womsebenzi obunempumelelo apho ebesebenza khona ngobulumko kwiSikolo samaBanga aPhezulu iMakupula nakwiYunivesithi yaseStellenbosch, encedisa abafundi ekubeni babenezakhono zolwimi ezifanelekileyo. Wayesebenza kwiZiko leeLwimi, equlunqa isigama kunye neeglosari ezilwimininzi, ukucedisa abahlohli nabafundi ekubeni babe nokukuqonda nangakumbi okuqulethwe ezifundweni. Ubenegalelo nasekuthiyeni amagama esiXhosa izakhiwo ezininzi, amasebe neeFakhalthi zakwiYunivesithi yaseStellenbosch, magama lawo ahamba nawesiNgesi nesi-Afrikansi.

Wayengumqulunqi novulindlela kuncwadi lwesiXhosa kuzo zonke iilwimi ezahlukahlukeneyo zaseNtshona Koloni. Uthungelwano lwakhe loqulunqo  kwezolwimi lwalunabe ukusuka kwiiFakhalthi ngeefakhalthi kwiYunivesithi yethu, kwiiklabhu zoluntu ezingolwimi kwelase Stellenbosch, ukuya kwiYunivesithi zamazwe ngamazwe, iPansalb, iSebe leMfundo eNtshona Koloni, iiNkonzo zeSizwe zoLwimi, i-Project for the Study of Alternative Education in South Africa (PRAESA), ne-Writers Guild… ndibala ntoni na. Nje kunyakomnye kuphela ndisebenza naye kwiZiko leeLwimi, uPumlani wandifundisa ngokwakhe indlela yokunceda abafundi abaphuma kwabo balwimi ingesiso isiNgesi ukuze bakuqonde nangakumbi nakuphi na okuqulethwe zizifundo, ngokuqulunqa iiglosari eziphambili zeekhosi okanye isigama sokunceda abafundi, ngeli lixa esabelana ngokunjalo ngobungcali bakhe obungazanga balanywa ngaphambili kwikhosi yethu yesiXhosa esiyifundisa abafundi abalwimi labo lwenkobe lungesiso isiXhosa kwiYunivesithi iphela.

Ndikhumbula wonke ubani obesiza kwiofisi yakhe – ababesakuba ngabafundi bakhe nabaphathi bamasebe – bemncoma ngokuba nefuthe kwakhe nobubele bakhe obungenambaliso. Apha ngezantsi kukho abanemiyalezo emtyibelayo nendizichazelwe ngabo bamaziyo:

UGqr Vuyo Mntuyedwa: “Ndikule ndawo ndikuyo nje ngubhuti Pumlani. Ndifundisa eYunivesithi namhlanje, kwaye kungenxa yokuqeqeshwa nguye.”

UGqr Xolani Mavela: “Umzi wesiXhosa ngokubanzi ulahlekelwe. UPumlani sisithwalandwe, isikhuthali, ithandazwe, ithandamntu novulindlela kuphuhliso lwesiXhosa jikelele.”

Nksz Nosisa Beyile (uMcebisi ngeKharityhulam): “Andikholelwa ukuba uMhegebe usishiyile. Kazi sakuncedwa ngubani na ekuhleleni iinkqubo zoncwadi lwesiXhosa siyiWCED?”

Abafundi baseKayamandi: “Ukuba sasingalifumenanga ithuba lokufundiswa ngutitshala uSibula, ngesingekho kwezi ndawo sikuzo namhlanje.”

Ekugqibeleni olu asilulo na uphawu lwendoda yamadoda: indlela aphila ngayo, indlela aphatha ngayo abanye, kungakhathalisekile nokuba ujongene neentshaba ezinjani ebomini bakhe? UPumlani ebeyindoda ebalulekileyo kwaye undikhumbuza uAnastasia Netri xa le nto indoda eyichaza ngelithi: “Indoda eyiyo iyakusoloko ifuna ukuba ubalasele. Ifuna ukuba ubengokhwankqisayo.” Simkhumbula ngaloo ndlela ke u-”Sihlobo sam”, kuba ngenzondelelo yakhe, uncumo lwakhe nenkxaso yakhe engakhethiyo, wayefuna ukuba wonke ubani abesemagqabini.

Wanga umphefumlo wakho ungaphumla ngoxolo “Sihlobo sam”, uvuke ebuqaqawulini. Hamba kakuhle ulale ngoxolo Mpondo, Mgebe, Mngxongo!

Umhlobo wakho nodade wenu

– Gqr Zandile Kondowe, ugxa wakhe kwiZiko lweeLwimi

Utoliko kwi-Woordfees

Ukuba iliso lakho besele lidibene nencwadana ye-Woordfees yalo nyaka – nje ngabalandeli be-Woordfees abaninzi – ungabe ubukhe wadibana nentengiso yeZiko leeLwimi kunye neengcebiso zokubuza indlela ngesiXhosa. Elo phepha liphela ngentetho ethi “Izinto ezinkulu ziyenzeka xa usebenzisana nathi.” Kambe i-Woordfees isebenzisana nathi ngokwenene kwakhona kulo nyaka – ukwenza isiqinisekiso sokuba utoliko lwangaxesha-linye lusilungele isiphithiphithi esiluthotho lweengxoxo.

I-Woordfees iyaqala ngomhla we-5 kweyoKwindla kulo nyaka kwaye, ngaphandle kwemisitho yethiyetha, ababhali nomculo, kuza kubanjwa neeseshoni ezahlukahlukeneyo nalapho usomlomo eza kukhuthaza abaphulaphuli ukuba babe yinxalenye yeengxoxo. Kwaye ukutyebisa la mathuba onxibelelwano, iitoliki zeZiko leeLwimi ziza kubakho kwiiseshoni eziliqela kwezi ukuze zitolike – simahla – (ingakumbi) zitolikela kwisiNgesi okanye kwisi-Afrikansi.

U-Edward de Kock, omnye weetoliki zeZiko leeLwimi, uya kukhumbula ukuqalwa kweli phulo ngo-2018: “Yaba sisicelo esithabathekisayo kwaye esenza imincili. Kwakubakho uthotho lweengxoxo ezazisenzeka yonke imihla ententeni phambi kwe-Wilgenhof. Kwaye kwafuneka ukuba sifumane isitulo eside sepikniki, sigqithise izixhobo zotoliko size sitolike bonke obo bungqina bunika umdla kwaye buchukumisayo – size siphikisane nokulangazelela kwethu ukungabandakanyeki ngokunokwethu! Ukutolikela i-Woordfees kube lithuba endililangazelela ngokwenene.”

Utoliko aluyi kwenzeka kuzo zonke iiseshoni zeengxoxo ngenxa yezizathu zocwangciso kodwa akhona amathuba okuba ungadibana netoliki endaweni ethile ngexesha elithile. Qaphela abantu abaphethe ibhokisi yezixhobo, abadla ngokuba kufuphi neqonga, nabavamise ukuba noncumo olukhulu. Yiza uzokubulisa – kwaye uyisebenzise le nkonzo yasimahla. Uyonwabele i-Woordfees!

 

Wagging tongues and interpreting at the Woordfees
Tags: , ,

Nangona kuncomeka nje ukuthi cwaka, maxawambi kungangonwabisi

Kwabaninzi ixesha lemibhiyozo yangeeholide zehlobo lihambisana kunye neentlangano zosapho. Kwangaxeshanye, kungumthetho ongabhalwanga ukuba uzakuphikisana nesalamane esingasondelanga kuwe okanye – okubi nangakumbi –nisuke nje niphelelwe zizinto eninokuzithetha. Kutsho kuthi cwaka kuphel’ ulonwabo… Ngo-2010, abaphandi-nzulu beYunivesithi yaseGroningen ababeqwalasele umba ongokuthi cwaka ngelixa kuncokolwa baye bafumanisa ukuba kuthatha malunga nemizuzwana emine ukuba ukuthi cwaka kunganyamezeleki. Kuzakuthiwani ke ngoku? Ukuphengulula i-intanethi ufuna izisombululo zokuthintela ukuthi cwaka okwenza ukungonwabi kuveza imfumba yeziphumo, kodwa iimpendulo zivamise ukugxila kwiincoko kunye nabantu ongabaziyo okanye abantu osebenza nabo, hayi amalungu osapho lwakho. Oku ngonwabi kungaqina nangakumbi xa ubuza uMzala uLee ukuba “Usuka phi umthetho wakho?” okanye, “Uzokwenza ntoni apha?”. Kodwa noxa kunjalo zikhona iimbono ezintle kumanye amanqaku, njengecebo lencutshe yonxibelelwano uVictor Sander lokusebenzisa ‘imibuzo engowena’. Elona cebo apha kukubuza imibuzo enegama elingu’wena’ kuyo, umzekelo “Yintoni oyenzayo wena ngexesha lakho ongasebenziyo ngalo?”. USanders uthi ngokwenza oku ubonakalisa umdla kolo mntu uthetha naye, nto leyo ivamise ukwenza ukuba lo mntu uthetha naye azinikele ngakumbi kwincoko yenu. UMelissa Dahl, umbhali kaCringeworthy: A Theory of Awkwardness, yena ucebisa ukuba ukuthi cwaka akuyonto ifanele ukuba yoyikwe. UDahl waye wafumanisa ukuba isizathu sokuba ukuthi cwaka kuvakale kungonwabisi kukuba kukho amaqondo aphezulu okungaqiniseki. Abantu bavamise ukungayithandi into yokungayazi into elandelayo abazakuyenza okanye abazakuyithetha. Xa ukwazi oko, kusele nje ukuba ufumane into ozakuqiniseka ngayo kuphela… Qiniseka ukuba usapho lwakho luyakuthanda, qiniseka ukuba ayomini yakho yokuhlamba izitya, kwaye yazi ukuba emva kwenye iglasi yewayini, uMakazi uRachel uzakuqalisa ukuthetha ngenja yakhe.

Tags: